Хүдэй сэцэний шүлгийн түүхэн үндэс, уран сайхны онцлог[1]

Докторант Г.Баттогтох

Монголын эртний уран зохиолын ай савд хамаарах нэгэн шүлэг хийгээд уг шүлгийг хэлсэн шүлэгчийн талаар энд өгүүлэхийг зорьсон билээ. Энэ шүлэг нь Лувсанданзаны “Алтан товч” хэмээх түүх, уран зохиолын дурсгал бичгээр уламжлан ирсэн ба Алунгоо эхийн домгийн адил эе эвийн хүчний тухай зохиол юм. Уг шүлэгт Хүдэй сэцэний зүгээс Амбагай хааны хөвгүүдийн эе эвгүй байдлыг ан гөрөө хийгээд авын ганзагаа хуваалцахдаа хүртэл эвдрэлцэж байдгаар тодруулан өгүүлж шүлэглэжээ. Тус шүлгийг эрдэмтэн Ч.Хишигтогтох, С.Дулам, Д.Заяабаатар нар судалж зарим ажиглалт хийсэн байна. Тухайлбал: Судлаач Ч.Хишигтогтох “энэ шүлэгт Хүдэй сэцэн бээр Хабул хааны долоон хөвгүүдийн нэгдэж бүлгэмдэж явдаг шилдэг сайхан зан чанар болон Амбагай хааны арван хөвгүүдийн эвдэрч дайсагналцаж явдаг шившигт муухай зан чанарыг харьцуулан дэлгэж шүлэглэжээ[2] гэсэн бол МУИС-ийн профессор С.Дулам: Амбагай хааны хөвгүүд ямар ч том олзыг (хулан чихтэй г.м) хуваан хүртэж чадалгүй эв түнжин эвдэрдэг бол Хабул хааны хөвгүүд өчүүхэн жижиг олз хишгээр (туулай, хяруул г.м) ч болов бие биесээ хүндлэн дайлалдаж чадах эетэй найртай ажгуу.

Дэлхийн нэгэн сайхан хэл – монгол хэл минь

Энэ хүн төрөлхтний 26 овог язгуурын, 6900 хэлнээс Бурхан бидэнд ямар ч сонголтгүйгээр оноон өгсөн алтай язгуурт эх хэлнийхээ тухай, энэ эх хэлээрээ илтгэл тавих зол завшаан надад оногдлоо. XVI зууны үед дэлхий дээр 14000 орчим хэл байсан гэдээгр багцаалж үзвэл Бурхан бидэнд нэг түм дөрвөн мянганы нэгийг л үг дуугүй оноон хуваарилсан байна. Бурханы энэ сонголтоос одоо бид зайлж гажих гээд сайн сайхан юманд хүрэхгүй нь илэрхий байна. Оросын суут зохиолч Ф.Достоевскийн “Кармазовын хөвүүд” зохиолын нэгэн баатар Иван Кармазовын үгээр бол хүмүүн төрөлхтний “үүрд ялан дийлж чадах гурван хүч, ердөө гуравхан хүч хорвоо дээр бий, эдгээр гурван хүч бол: гайхамшиг, нууц, нэр хүнд гурав болно” [Достоевский 2008. 349][1]. Тэгвэл миний монгол хэлэнд энэ гурван хүч аль аль нь бий гэдгийг, тэр дундаа монгол хэлний гайхамшгийн тухай энд ярих гэсэн юм. Тэгвэл эх хэлний маань нэг дэх гайхамшиг нь аугаа их соёлт Энэтхэг түмний Брахмаа, Вишнүү тэнгэрсийн болон хүн төрөлхтний гайхамшигт сэтгэгч Будда, Махавирагийн хэл болох “самгарди” хэмээн монголчууд нэрлэдэг, “лэгжаржи гад” (сайтар найруулсан хэл) хэмээн төвдүүд цоллодог санскрит хэл “мөхсөн хэлний” тоонд орсон байхад миний монгол хэл амьд, яриа, бичгийн хэл хэвээр хэрхэн үлдэж чадаа вэ гэдэг хэн ч сөхөж тавьдаггүй нэгэн асуултад оршино.

Монгол соёлын хүчирхэг дуудлага – “Өлзий” нэгдэл

Манай хамгийн шилдэг оюутан шавь нар маань бодол саналаа нийтгэн байж, монгол утга соёлын “Өлзий” нэгдлийг үүсгэн байгуулсан билээ. Тэдний оюун санаа, зүрх сэтгэд чухам ямархан очис харван цахилж, өнөөдөр ямархан гал дүрэлзэн буйг хэн ч тааварлаж эс мэднэ. Нэг л өдөр ийм санал сэдэл буйгаа өчиглөж, зарим тус дэм хүссэн сэн. Анхлаад эрдэм шинжилгээний ажлын арга зүйн зөвлөгөө өгөхийг гуйсан юм. Нэг л мэдэхэд тэд энэ уудам орны газар газрын залуус ахан дүүс шиг нөхөрлөж, өнөө цагийн аварга их нүргээн дунд эх болсон соёлоо хэрхэн хадгалан хамгаалах, хайрлан дээдлэхийн чухлыг эс бүхнээрээ мэдрэн,өдөр шөнө хэзээ ч гэсэн уулзан ярилцаж, санал бодлоо солилцож байдаг бололтой юм. Энэ бол цаг үеийн дуудлага ч байж магад. Монгол эхийн бүүвэйн дуу, өвөг дээдсийн сүлд онгод, монгол соёлын далдын нэгэн хүрхрэл тэднийг дуудан сэрээсэн юм болов уу даа. Оюутан бaйхаа болиод л, ажил амьдралын нугачаанд ормогцоо орхих байх гэсэн ч тэд тэгсэнгүй. Өмнөх төгсөгчидтэйгээ нийлж аваад цааш нь үргэлжлүүлдэг юм байна. Урьд өмнө ингэж байхыг дөчөөд жил энэ их сургуулийн багш байхдаа би үзэж хараагүй юм байна. Миний хүүхдүүдийг юу дуудсан юм бол?