Соёл, оюуны дархлаа гэж үнэ цэнтэй зүйл байдгийг бид умартсан шиг байна

Шинжлэх ухааны доктор, профессор С.Дулам

МУИС-ийн МХСС-ийн Утга зохиолын тэнхимийн эрхлэгч, Шинжлэх ухааны доктор, профессор С.Дуламтай ярилцлаа.

Сайхан хаваржиж байна уу, та? Тэр нэг жил Францын “Мянган найрагчийн шугуй”-д мод тарьсан анхны Монгол хүмүүс нь Ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав гуай та хоёр байсан гэдэг. Хаврын ийм сайхан өдөр ярилцлагаа энэ дурсамжаас эхэлмээр санагдлаа.

Ажлын далимаар франц зохиолчидтой уулзах үед тэр хэд маань зохион байгуулаад “Мянган найрагчийн шугуй”-даа мод тариулж байлаа. Тэнд зөвхөн мод тариад зогсохгүй, Францын болоод олон улсын яруу найрагчид шүлэг найргаараа мялааж, тэдэнд гэрчилгээ олгодог юм.  Францын төв цэг болсон Весдэн хотод уг шугуй бий.

Таны шүлэг, найргийг уншиж байхад Франц орон, тэр дундаа Парис хот танд их онцгой сэтгэгдэл төрүүлсэн шиг санагддаг?

Социализм ид хүчтэй байхад Франц руу явсан. Тэнд би Монгол хэл, соёлоо заах үүрэгтэй ч далд нэг хичээнгүйлэл байсан нь энэ орны соёл иргэншилтэй чадлынхаа хэрээр танилцах. Би далдыг хардаг Далай лам биш болохоор Монгол орон эргээд ийм эрх чөлөөтэй болчихно гэж тухайн үед итгээгүй хэрэг. Тиймээс завтай өдрөө хагас, бүтэн сайныг ер алгасахгүй хүүхдүүдээ дагуулаад, “Michelin green guide”-аа бариад л аялдаг байлаа. Уг номд Францын сонирхолтой газруудыг таван хошуугаар зэрэглэсэн байдаг. Энэ бол цэвэр өрнийн соёл иргэншлийн өлгий газартай танилцах, өрнөдийн ертөнц гэж юу юм бэ гэдгийг таньж мэдэх эрмэлзэл байсан. Тэр үеэс л яахаараа манай орон заавал нэг намтай байдаг юм, эдэн шиг яагаад ийм олон янзын намтай, болох болохгүйгээ харилцан яриад, үнэн зөвийг нь тунгааж  болдоггүй юм бэ гэдэг бодол аяндаа орж ирсэн. Тэр цагийн, муу үгээр хэлбэл хөрөнгөтний нөлөө, нөгөө талаас нь харвал нүдний цагираг тэлж байгаа хэрэг. Хамгийн гол нь яруу найрагч хүнийхээ хувьд Францын яруу найраг надад онцгой сэтгэгдэл төрүүлдэг. Францын яруу найраг дотроо орчин цагийн модернист найрагчдын эцэг гэгддэг Шарль Бодлер, араас нь Артур Рембо, Гийом Аполлинер нарын шүлгийг эх хэлээр нь унших ер бишийн завшаан оногдсон. Энэ бүхэн мэдээж миний яруу найрагт нөлөөлсөн. Франц явахаас өмнө бичиж байсан шүлгүүд, тэнд байхдаа бичсэн шүлгүүдийг хүмүүс их тодорхой ялгаж хэлдэг юм.

Миний ажигласнаар Парист бичсэн таны шүлгүүд илүү эх оронч санагдсан. Хүн ер нь хүний нутагт очихоороо эх орноо санагалзаж, сайхныг нь илүү тод хардаг юм шиг ээ?

Энэ ч бас хүний жам юм. Энд байж, тоосон дотор нь цуг давхиад байхаар өөрийнхөө сайхныг, нутгийнхнаа сайхныг, хүнийхээ сайхныг, соёл иргэншлийнхээ гайхамшгийг мэдэрдэггүй юм уу, анзаардаггүй. Өөр иргэншлийн дунд яваад орохоор өөрийнхөө ажигладаггүй байсан, урьд нэг ч удаа бодож үзээгүй санаа сэдлүүд төрдөг юм билээ. Нөгөө талдаа “носталгия” буюу нутгаа эргэн дурсах, санах мэдрэмж их хурц болдог.

Сүүлийн хэдэн зуунд бид тасралтгүй дуурайж ирлээ. Манж сайхан байснаа Орос илүү таалагдаад одоо бол Солонгос, Америкийн “сайхан”-д автаад л. Гэтэл эдний маань байр суурь дэлхийн тавцанд ганхаж эхэллээ. Монголоороо үлдэхийн тулд бид хэрхэх хэрэгтэй вэ?

Дуурайх сэтгэлгээ хүн төрөлхтөнд байдаг. Тийм учраас Аристотелийн “байгалийг дуурайх” гэсэн онол хүртэл гарч байсан. Хүн байгалийг дуурайж, үй олон зүйлийг бүтээж, мэдэж авсан тал бий. Харин дуурайхаас гадна бүтээх, туурвих сэтгэлгээ нь олон зүйлийн амьтнаас зөвхөн хүн гэдэг бодгалистл заяагдсан. Энэ бүтээх туурвих хосгүй зүйлийг олон утгаар ойлгож, урагш давшин шинэ юмыг нээж, соёл иргэншлийг бүтээсэн байна. Монголчууд ч гэсэн өөрийнхөө өвөрмөц соёл иргэншлийг бүтээж чадсан. Хүн төрөлхтөн дөрвөлжин орон сууц барьдаг байсан бол монголчууд дугуйлжин сууц барьдаг ч юм уу. Бусад нь газар тариалан голдуу эрхэлдэг байсан бол монголчууд мал аж ахуй голлон эрхэлж, үүнтэйгээ уялдан өөрийнхөө утга соёлыг цогцлуулсан байх юм. Тэр нь эргээд хэлэндээ нөлөөлөөд хэл маань үгсийн сангийн хувьд мал ахуйн соёлтойгоо илүү холбоотой үгсийн сантай болсон гэхчлэн олон зүйлийн ялгаа бий. Бид XVI, XVII зууны үеээс эхлээд л үндсэндээ Энэтхэг, Төвдийн соёлын хүрээнд ороод Бурханы шашнаар дамжуулан бүх юмыг Бурханы шашны гүн ухааны сэтгэлгээгээр үзэж, харж, шийддэг нэгэн хэсэг цаг үе явсаар XX зуунтай золголоо. Төр улсын талаас үзвэл Манжийн нөлөө, Манжийн төр улсын байгууламж бидэнд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн. Дараагаар нь XX зууны нэлээд хойно өөр ертөнцтэй харьцаж эхэлсний нэг нь Орос болоод Оросоор дамжуулаад Европын соёлтой танилцаад ирэнгүүт бид юмыг харах өөр хараатай болсон нь европ маягийн үзэл, сэтгэлгээ. Энэ маань 70-аад жил үргэлжлээд 90-ээд оноос барууны соёл иргэншилтэй танилцаж, юмыг Америк маягаар харж, нэн ялангуяа орчин үеийн залууст америкийн прагматик сэтгэлгээ хүчтэй нөлөөлж байна.

Тэгэхээр бид зөвхөн дуурайгаад бүтээх, туурвих сэтгэлгээгээ ор тас мартжээ дээ, тийм үү?

Тэгж хэлж болно. Одоо болохоор бид хэт дуураймхай, өөрийн гэсэн дагасан суртахуунгүй, сэтгэлгээгүй болж, гуйвж дайвсан маягтай явж байгаа юм уу гэсэн сэтгэгдэл төрж байгаа юм л даа. Соёл, оюуны дархлаа гэж үнэ цэнтэй зүйл байдгийг бид умартсан шиг байна. Ер нь соёл, оюуны дархлаа нимгэрэх тусам дуураймхай чанар нь төдий чинээ ихэсдэг. Амьтнаар зүйрлэвэл тоть, сармагчин төрөл рүү ер нь жаахан дөхөж байна гэсэн үг. Хүмүүн гэдэг бодгалиас нь бүтээлчээр сэтгэж, туурвих чадвартай амьтан байдаг байтал бид нөгөө чадвар нь буюу байгалиас заяасан дуурайх маягаар явна гэдэг бол сэтгэлгээнийхээ хэлбэрийн хувьд ч гэсэн ядуу зүдүү болж хувирч байна. Бид өнөөдөр Монгол ухаан, Монгол сэтгэлгээ байна, байхгүй гэж элдвийн зүйл ярьдаг. Гэлээ гэхдээ аливаа зүйл байгаль дээр оршин байхдаа нэг л юм үзэгдэл байдаг. Уул гэдэг юм бол ямар ч тохиолдолд хувирахгүй. Харин уулыг аль талаас нь харах, хэрхэн сэтгэж, төсөөлөхөөс хамаарч өөр өөр сэдэл төрүүлэх явдал бий. Ингэж олон талаас нь хараад ирэхээр хэлээрээ илэрхийлнэ. Тиймээс хэл, соёл хоорондоо маш их холбоотой сэтгэлгээний соёлоор холбогдож байдаг юм уу гэж ойлгож болно. Ялгаагүй, бид хүн төрөлхтөнд байгаа бүх хэлтэй адилхан хууль жамтай, Монгол хэл гэдэг зүйлийг, энэ соёлыг бүтээсэн. Энэ соёлоороо ертөнцийг бусад үндэстэн угсаатнаас өөрөөр ялгаж хардаг, өөрөөр сэтгэх боломжийг бидэнд заяажээ. Энэ боломжийг хэрэглэх үү, үгүй юу гэдэг бидний асуудал. Хэрэглэхгүй бол бидний сэтгэлгээ маань ядуураад л байна. Энэ боломжийг хэрэглээд л байвал энэ сэтгэлгээ маань хөгжөөд л байна. Гадаад хэл сурна гэдэг бол ямар нэг хэмжээгээр тэр орны соёлыг сурна гэсэн үг. Соёл сэтгээлнийх нь орчинд орж, түүгээр нь “амьсгалаад” ирвэл хэлийг аяндаа сурна. Өөрийн төрөлх хэл ч гэлээ бидэнд олон үеэр дамжсан, генд буй өгөгдөл байгаа гэж боддог. Байгаа учраас хүүхэд хэлд орохдоо гэнэтхэн хэнээр ч заалгаагүй мөртлөө маш олон нэр томъёог мэдээд, хэлээд байдаг чинь бол тэр хүний удамд нь заяасан, оршиж байсны шинж тэмдэг. Үүнээс үзвэл аливаа юмыг бүтээлчээр хэрэглэх, бүтээх нэг эх сурвалж бол бидний өөрийн хэл гэж бодож байна.

Биднийг Монголоороо үлдэх гэж эрмэлзэж байх зуур дэлхийд нэг шинэ хандлага гарч ирсэн нь “дэлхийн хавтгай болж байна” гэх үзэл. Дэлхийн иргэн байхын хажуугаар Монголоороо үлдэх давааг бид хэрхэн давах ёстой гэж та бодож байна?

Энэ бол нэг юмны л хоёр тал гэж би бодож байна. Монгол хүн байлаа гээд дэлхийгээс хэзээ ч нүүхгүй шүү дээ. Дорж гэдэг бодгаль Монгол хүн мөн, дэлхийн иргэн ч мөн. Аль талаас нь харснаас л болно. Юмыг хоёр тийш нь хүчээр заагладаг явдал нь жирийнээр хэлбэл хүнээр тохуурхаж байгаа хэрэг. Би өөрийгөө дэлхийн хүн гэж хэчнээн тунхаглалаа ч гэсэн заяамал өгөгдөл нь хэзээ ч арилахгүй. Хүмүүн гэдэг амьтнаар “робот” хийх туйлын хүслэн байдаг юм шиг ээ. Бид өөрийн бүтээснээрээ робот хийж, өөрөө зарцалж үүгээр хөдөлмөрөө хөнгөвчилж амьдрахыг бодно уу гэхээс заяамал хүмүүн гэдэг бодгалиараа робот хийж амьдарна гэдгийг би зөвшөөрөхгүй. Эцсийн бүлэгт ямар ч соёл бие биедээ саад тотгор болдоггүй л байхгүй юу. Түүнийг тотгор болгуулдаг юмуу зориудаар болгодог систем, улс төрийн төлөөлөгч нар бол байдаг. Түүнээс бишээр дэлхий дээр 6900 гаруй хэл байна гэдэг нь энэ хэрээр юмыг хүлээж авах, сэтгэх нөөц боломж байгаа гэсэн үг. Энэ боломжийг заавал арчиж, бүгдийг нь тэгшхэн хэмтэй болгох юм уу, бүгдийг хуурайдах хэрэггүй гэж бодож байна. Миний бодлоор хүн гэдэг амьтан ялгаа нь илүү сонирхолтой нийтлэг нь харьцангуй сонирхолгүй байдаг шүү дээ.

Дэлхийн анхны соёл иргэншил дорноос үүдэлтэй. Гэтэл нэлээдгүй хугацаанд өрнийн соёл иргэншил голлох үүрэгтэй байж ирлээ. Одоо харин эргээд дорнын “цаг, үе” ирж байгаа нь ажиглагдаж байна. Энэ цаг ирвэл монголчуудын байр суурь дорно дахинд хэр хүчтэй байх бол?

Европ маягийн соёл иргэншлийн ноёрхлын их эрин үе байлаа. Гэтэл одоо байдал өөр тийшээ хандаж байгаа буюу дэлхийн хөгжлийн тэнхлэг Ази, Дорно руу хазайж байна. Энд ганц хятад гэсэн ойлголт байхгүй гэж би бодож байна. Одоогоос хэчнээн жилийн өмнө Америкийн ерөнхийлөгчөөр африк гаралтай хүн болно гэдэг нь хүний санаанд багтамгүй, америк хүний ухаан санаанд яагаад ч орохгүй асуудал байсан. Одоо гэсэн ч түүгээрээ удирдуулаад, сайн сайхныг нь үзээд л явж байна. Энэ бол цагаан арьстнуудын ноёрхол буурч байгаагийн нэг бэлгэ тэмдэг болж байна гэж би бодож байна. Европ бус цагаан арьст бус хүмүүсийн сэргэн мандал эхэлж байгаагийн шинж. Тэгэхээр арьс, үндэс угсаагаар нь огт ялгахгүйгээр хүний шинж чанар, чадвар гэж байдаг. Энэ чадвар ази, африк хүнд ч байдаг. Соёл иргэншлийн урт удаан хугацааны түүхээр үзвэл Инд, Ганга мөрний хөндийд үүссэн Энэтхэгийн, Тигр, Ефрат мөрний хөндийд байсан Месопотамийн соёл иргэншил, Нил мөрний хөндийд үүссэн Мисир, Египетийн соёл иргэншил цөм азийнхны бүтээл. Европын хамгийн эртнийх болох Крит-Миккейн соёл иргэншил л гэхэд азийнхны өмнө гишгэхгүй. Соёл иргэншлийн эргэлт, оршил дахиад буцаж ирж байгаа нэг цаг үед л бид амьдрах нь л дээ.  Монгол бусдаас өвөрмөц, газар тариалан голлосон бус мал ахуйн соёл иргэншлийг цогцлоож, Төв Азийн өндөрлөгт товойж гарсан. Энэ өвөрмөц онцлог бидэнд ирээдүйд заавал хэрэг болно. Ирээдүйд Монголыг хүмүүс юугаар нь сонирхох вэ гэвэл соёл иргэншлийнх нь өвөрмөц онцлогийг л харна. Түүнээс биш Америкийг яаж дуурайж вэ, аль зэрэг сайн дуураймал болж гэдгийг хэн ч сонирхохгүй. Оросыг хэр дуурайж вэ, 40 мянгатын байшингууд нь оросыг сайхан дуурайсан байна шүү гэж бараг хүн ирэхгүй дээ. Монгол хүн иргэншлээ хэрхэн бүтээснийг үзэх гэж л хүмүүс ирнэ. Үүн рүү л өөрийнхөө ирээдүйн бүх юмыг чиглүүлэх ёстой. Бид монгол иргэншлээ шинэчилж болно, гэхдээ уг язгуураа бүр мөсөн алдах юм уу, монгол хүнийхээ чанарыг бүр мөсөн зайлуулах гэж хэт тэмцэх ёсгүй л гэж бодож байна.

Хууль дүрэм гэж зохиогоогүй байхад монголчууд бэлгэдлээр, өөрсдийн цээр ёсыг дагаж мөрддөг, үүнийгээ өнөөгийн хуулиас ч дээгүүр үзэж, дээдэлдэг байсан. Гэтэл өнөө цагт бэлгэдэл нь ч тэр, хууль нь ч тэр үнэ цэнгүй болоод ирэхээр бид буцаад л адгуусан төрөл рүүгээ ойртож байх шиг харагдах юм.

Аман хуулиар нийгэм зохицоод явж байхдаа маш их дэг журам, эмх цэгцтэй байжээ. Миний багад аав ээж, хэн нэг ахмад хүн “нүгэл” гэж хэлсэн бол тэр үйл дахиад үйлдэгддэггүй байв. Тэр нүгэл гэдэг нь нэг л үг шүү дээ. Тэр нэг үгээр л бүх нийгмийг зохицуулдаг байж. Энэ маань бидний нэг үнэт зүйл мөн. Гэтэл олон янзын туршилтад ороод ирэхээр бид чинь нэг туршилтын туулайрхуу л болсон юм уу даа. Оросын коммунизмын туршилтад нэг хэсэг орлоо, Американизмын прагматизмын туршилтад одоо явж байна, өөр юуныхаа ч туршилтад орох гээд байгаа юм бүү мэд. Энэ олон туршилтын дундуур гараад явахаар л ийм гажуудал үүсэж байгаа юм.

1981 онд Монгол хэл, зохиолын тэнхимээс салбарлан гарсан Утга зохиолын тэнхимийн 30 жилийн энэ жил тохиож байна. Хүний насаар яривал ид хийж бүтээдэг, бас ч гэж эргээд харахад хийсэн бүтээсэн зүйлтэй нас юм уу даа. Танаас түүх сонсмоор байна?

Миний залуу багш байх үед Хэл бичгийн факультет дотор монгол болоод гадаад хэлнүүд нь тэр чигээрээ багтддаг байлаа. Сүүлд Монгол Судлалын Сургууль маань ялгараад, Гадаад Хэл Соёлын Сургууль ч бас биеэ даасан. Энэ тэнхимийн үүслийг Б.Ринчен багш эхлүүлж, Ш.Гаадамба, Ц.Хасбаатар, Ц.Сүхбаатар багш нар маань залгамжилсан. Тэгж байгаад Улсын дээд, тусгай дунд, техник мэргэжлийн боловсролын хорооны 1981 оны 245/36 дугаар тогтоолоор Утга зохиолын тэнхим байгуулах шийдвэр гаргасан. Анх байгуулахдаа “Монголын утга зохиолын тэнхим” нэртэй байлаа. Тухайн үед ШУА-ийн Урлаг судлалын тасгийг толгойлж байсан С.Лувсанвандан докторыг урьж тэнхимийн эрхлэгчээр хавсран ажиллуулсан. Тэр үед эрдмийн зэргээ хамгаалаагүй залуу багш байсан намайг орлогч эрхлэгчээр тавиад Д.Жамбаажамц багш эртний уран зохиол, Ж.Дагвадорж багш аман зохиол, би дорно дахины уран зохиол, уран зохиолын онол зааж, энэ хэдэн хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр байгуулагдаж байлаа. Тэр үеэс эхлэн бид Монголын уран зохиол судлал, аман зохиол судлалыг яаж хөгжүүлэх вэ гэдэг талаар бодож, миний бие санаачлан хээрийн шинжилгээний ажил бие даан хийж эхэлсэн. ШУА хээрийн шинжилгээ хийгээд Монгол орноор явдагтай адил. Тэгэхэд эрдэм шинжилгээ хариуцсан проректор н.Батсуурь багш энэ санаачилгыг дэмжиж, бид жил бүр хөдөөгүүр хээрийн шинжилгээний ажил хийх болсон. 1983 онд Ховдын бүх сумаар, 1984 онд Увсаар явсан. Ингэхдээ халх биш сумдаар явж Монголын бусад ястны соёлыг судлах, угсаатны зүйн эх хэрэглэхүүн, туульс цуглуулж явлаа. Үүний үндсэн дээр тэнхим өөрийн судалгааны эх хэрэглэгдэхүүн, аман зохиолын чиглэлээр судалгаа, шинжилгээ хийх арвин нөөцтэй болсон. Дараа нь би Парисын Дорно дахины хэл иргэншлийн сургуульд багшлахаар явах  зуур манай тэнхимийн багш нарын бүрэлдэхүүн өөрчлөгдсөн. С.Лувсанвандан Ч.Билигсайхан багшийг телевизэд байхад нь, Техникийн их сургуулийн Орос хэлний тэнхимээс Н.Төмөрхуяг багшийг урьж авчирч гадаадын уран зохиолын заалгахаар авчирсан. Мөн Ч.Дагвадорж багшийг ШУА-иас урьж багшлуулсан. 90-ээд оны үед тэнхим дахиад залуу хүмүүсээр бэхжих шаардлага гарсан. Тэр үед ардчиллал хөдөлгөөнд орсон, хүмүүсийн ая зан янз бүрээр хувирсан цаг үе таарч Б.Хишигсүх, Г.Нандинбилиг, Г.Галбаяр гэх залуу багш нарыг тэнхимдээ авлаа. Үүнээс өмнө манай Д.Галбаатар багш Ховдоос шилжиж ирчихсэн байсан юм. Ингээд тэнхимийн одоогийн бүрэлдэхүүн бүтэж бүрэлдсэн байна. Бүр сүүлд нь До.Цэнджав, С.Дашдэжид, Д.Батжаргал нар нэмэгдлээ.

Эдгээр залуу багш өдгөө бүгд эрдмийн зэрэг хамгаалсан байна уу?

Манай тэнхимийн нэг онцлог нь бүх багш эрдмийн зэрэг хамгаалсан, өдгөө бүгд тодорхой салбарт амжилт гаргаж байна. Гадаад, дотоодод өөрийн судалдаг зүйлээрээ танигдаж, уригдаж лекц уншдаг болоод ирэхээрээ аливаа шинжлэх ухааны байгууллагын амжилт нь төлөвшдөг. Манай тэнхимийн нэг зорилго бол өөрийн мэдлэг, мэргэжлээрээ Монголдоо болоод олон улсын хэмжээнд нэр, нүүрээ таниулах. Энэ маань тодорхой хэмжээнд биелэж байгаа. Францын Үндэсний эрдэм шинжилгээний төвийн эрдэмтэд болох Амайэн, Мари-Доминик Эвен, Страсбургийн их сургуулийн доктор Изабелла Бианки, Кэмбрижийн их сургуулийн эрдэмтэн Каролайн Хамфрийнартай хамтран ажиллаж, харилцан биенээ урьж, лекц унших маягаар өрнөдийн ертөнцөд өөрсдийнхөө бүтээл, номыг танилцуулж ирсэн.

Тэнхим байгуулагдсан нь Монголын уран зохиолд ямар нөлөөл үзүүлсэн бэ?

-Манай тэнхимийн мэргэжилтнүүд мэргэжлээрээ өдгөө ямар хэмжээнд хүрч байгаа тухай ярья л даа. Профессор Д.Галбаатар Монголын уран зохиол онолын асуудлаар Шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Уран зохиолд олон хөдөлгөөн болж, хуучин голдрилоосоо гараад шинэ гольдрилд шилжиж, уран зохиолын ертөнцөд шинэчлэл болж байна. Энд манай тэнхим, тэр дундаа ШУ-ны доктор, профессор Д.Галбаатар чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Тэр цагийн шинэ эрэлхийлэл хийсэн залуус манай сургуулийн Утга зохиолын нэгдлээс гарсан. Эднийг зүглүүлж чиглүүлэх үүргийг гүйцэтгэх гэж нэг үгээр хэлбэл монголын орчин үеийн модернист, постмодернист уран зохиолын онол аргазүйг нь манай тэнхим боловсруулсан гэж үзэж байна. Тухайн үед манай оюутнууд “Чөлөөт сэтгэлгээний дуулал” наадам зохиож, үүгээр уран зохиолд бусдын хэлээгүй үгийг хэлэх боломжийг бүрдүүлсэн. Одоо ч энэ наадам маань үргэлжлэн, зохиогдсоор байна. Ер нь манай уран зохиолын дугуйлангаас үе үед гарсан хүмүүс тэр цагийнхаа уран зохиолын ачааны хүндийг нуруундаа үүрч явсан юм шүү. Ахмад үеийнхээс Ц.Дамдинсүрэн, Ш.Гаадамба хоёр бол тэр чигээрээ монголын уран зохиолын нэг үеийн ачааг үүрсэн. Бас Ж.Бадраа гуай байна. Дараагийн үе болоод ирэхээр манай сургуулийг төгссөн С.Эрдэнэ, Д.Мягмар нар байна. Дунд хэрийн үе болохоор Ш.Сүрэнжав гуай, хүүхдийн зохиолч Ж.Дашдондог, Д.Цэдэв гэсэн нэг ангийнхан уран зохиолын бүхэл бүтэн үеийг авч явсан юм шүү дээ.

Дараа нь таны залуу багш байсан үе таарах байх. Тэр үе “Ду багшийн дугуйлан” их нэр хүндтэй байсан, тэнд болдог зүйлсийн тухай үлгэр, домог шиг олон дурсамж байдаг юм билээ.

Миний залуу багш байх үед уран зохиолын нэг сэргэлт, дэлбэрэлт ч гэмээр юм уу, маш олон залуу найрагч орж ирж, түүнийг дугуйлан удирдагчийн хувьд залж чиглүүлэх үүрэг надад оногдсон. Тэр үед одоогийн манай уран зохиолын ачааг үүрч яваа төрийн шагналт Д.Норов, Д.Төрбат, Дан.Нямаа, З.Түмэнжаргал, Б.Цэнддоо бас Б.Энхтуяа, Д.Сумъяа гэхчлэн эмэгтэйчүүд ч байлаа. Тэдний нэг төлөөлөгч болох доктор Д.Батжаргал өдгөө надтай цуг ажиллаж, хүүхдийн уран зохиолын талын сүрхий төлөөлөгч болчихсон явж байна. Манай дугуйлангаас зохиолчдын бүтэн үе төдийгүй, уран зохиолын нийгэмлэг хүртэл гарсны жишээ нь“Хөх мэдрэхүй” ТББ, Монголын уран зохиолын сүүлийн үеийн залуу авьяастнуудыг та бүхэн бүгд мэдэж байгаа байх. Бүр сүүлийнх гэхэд л ноднин төгссөн манай Д.Нямдорж хамгийн авьяаслаг залуусын тоонд гарцаагүй орно гэж би бодож байна. Энэ мэтчилэн авьяастны урсгал, давалгаа манай сургуулиас тасарч байсангүй. Социализмын үед юм хатуу байхад хүртэл Монголын хамгийн чөлөөтэй нэг байгууллага манай дугуйлан байсан. Улс төрийн клуб байдаггүй, клубын зохион байгуулалт гэж мэддэггүй байхад л манай дугуйлан хамгийн чөлөөтэй ярилцдаг, залуус өөрсдийн бодсоноо илэрхийлдэг газар байсан. Тэд өөрсдийгөө муулна, зохиолчдын хороо, том зохиолчдоо хүртэл шүүмжилнэ, өөрсдийгөө ч магтана. Дугуйлангийн яриа хэлэлцээр маань шөнө дөл, үүр цайтал үргэлжилнэ. Дараа нь гудамжинд үргэлжилэх мэтээр их бүтээлч хандлагатай. Нэг загварт баригдсан биш, чөлөөтэй сэтгэх боломжийг нээж өгсөн нь хамгийн чухал үнэт зүйл юм даа.

Та олон жил багшилсан хүний хувьд оюутнууд төгсөөд гарахдаа мэргэжлийн ур чадвараас гадна ямар үнэт зүйлийг мэдэрч, сурч гараасай гэж хүсдэг вэ?

Миний ч биш, манай тэнхимийн баримталдаг зүйл бол оюутнуудын сэтгэлгээг нь хөгжүүлэх. Энэ бол онцгой чухал. Түүнээс биш хэдэн хүний намтар, он, сар цээжлээд урдаас магнитафон шиг хариулаад байх нь сайхан биш. Үүний оронд аливаа юм үзэгдлийг өөрийнхөөрөө сэтгээд өөрийнхөөрөө бодоод хариулдаг, заримдаа тэрслүү байг, заримдаа буруу байг, заримдаа утга муутай ч байсан хамаагүй тэр нэг өөрөөрөө бодох гэж оролдож байгаа уураг тархийг бол бид дэмжинэ шүү.

Ярилцлагынхаа төгсгөлд танаас нэг зүйл асуумаар санагдлаа. Таны өвөө их үлгэрч хүн байсан гэдэг. Та өвөөгийнхөө авьяасыг хэр өвлөсөн бэ, одоо хүүхдүүддээ үлгэр ярьж өгч байна уу?

-Өвөөгийн үлгэрийг сонсох гээд л сумын төвийн албан хаагчид амралтаа аваад, манайд ирж зуныхаа амралтыг өнгөрөөдөг байсан. Хүмүүс эгнэж суугаад л, өвөө маань үлгэр ярихаар би суганд нь шигдээд сонсоно. Тэгж байтал ээж үхэр, тугал болохоо байлаа гээд муухай орилно. Тэгэнгүүт гарах нэг хэцүү, гарахгүй нэг хэцүү нэлээн шигдэнэ, дараа нь их муухай орилохоор нь гарахаас аргагүй болно доо. Тэгж өвөөгийнхөө үлгэрийг сонсож өссөн. Маш харамсалтай нь бага насанд судлаачийн ухамсар байх биш, тогтоож цээжлээгүй. Харин ээжид үлдсэн, ээжээр дамжуулсан зарим нэг үлгэрийг, тухайлбал “Мэрзийн тухай домог” гэдгийг миний өвөө хэлсэн, үүнийг судалгааныхаа ажилд хүртэл оруулж байсан. Би бас үлгэр ярина аа. “Би дандаа үлгэр ярих юм, чи хааяа үлгэр ярьж өгч байгаач” гэхээр эхнэр “Та чинь өнгөтэй ярьдаг байхгүй юу” гэнэ. Үлгэр ярихдаа чоно гарвал чонын дуугаар дугараад тэнд гарч буй үйл явдлыг биеэрээ үзүүлээд, заримыг нь бараг мах, чихэнд нь хүргээд өгөхөөр хүүхдүүд чинь үлгэр яриулах гээд салахаа байдаг байхгүй юу.

Эх сурвалж: “Өнөөдөр” сонин